احکام موضوعی/ ۱۶
«موسيقى» ـ يا «موسيقيا» ـ واژه اى يونانى است كه در فرهنگ لغت، معادل «غنا» است؛ ولى در حوزه مفاهيم دينى و اصطلاح فقه، با يكديگر تفاوت دارد. آثار موسيقى
پرسش 282. درباره موسيقى و دليل حرمت آن توضيح دهيد؟
وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْتَرِى لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ
«و برخى از مردم سخنان بيهوده را مى خرند تا مردم را از روى نادانى، از راه خدا گمراه سازند».[1]
«موسيقى» ـ يا «موسيقيا» ـ واژه اى يونانى است كه در فرهنگ لغت، معادل «غنا» است؛ ولى در حوزه مفاهيم دينى و اصطلاح فقه، با يكديگر تفاوت دارد. «غنا» در اصطلاح شرعى عبارت است از: «آوازى كه از حنجره آدمى بيرون آمده و در گلو چرخانده (چهچهه) شود و در شنونده حالت سرور و وجد ايجاد كند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى باشد». اما موسيقى به «صوت و آهنگى گفته مى شود كه از آلات موسيقى، پديد آيد». بر اين اساس بين موسيقى علمى و موسيقى فقهى، عموم و خصوص مطلق است.[2]
در قرآن چند آيه در اين مورد نازل شده است كه با توجه به بعضى از آيات قرآن و احاديث، حرمت غنا و موسيقى لهوى، به خوبى ثابت مى شود.[3] افزون بر آن، تمامى فقيهان شيعى نيز بر حرمت موسيقى و غنا اتفاق نظر دارند.[4]
با بررسى كوتاه در قرآن و روايات و سخن روان شناسان، مى توان موارد ذيل را از فلسفه هاى حرمت موسيقى دانست:
1. انسان را به فساد و فحشا گرايش مى دهد.[5]
2. او را از ياد خدا غافل مى سازد.[6]
3. بر روان و اعصاب، تأثير سويى دارد.[7]
در زمينه غنا و موسيقى توجه به چند نكته بايسته است:
يكم. هر نوع آواز و آهنگى، حرام شمرده نمى شود؛ بلكه تنها آهنگ هاى مناسب با مجالس لهو و فساد، مشمول حرمت است و گوش دادن به آهنگ هايى كه از اين مشخصه عارى بوده و يا مشكوك به نظر مى رسد، اشكال ندارد.
دوم. طرب و لهو، دو واژه كليدى است كه در باب غنا و موسيقى به كار مى رود. «طرب» به حالت سبك وزنى و سبك عقلى گفته مى شود كه در اثر شنيدن آواز يا آهنگ، در روان و نفس آدمى پديد مى آيد و او را از حد اعتدال خارج مى كند. اين امر تنها به حالت شادى اختصاص نمى يابد؛ بلكه ممكن است از آهنگ هاى غم و حزن آور نيز به دست آيد.[8] «لهو» سازگارى و هم نوايى آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش گذرانى است؛ بدين معنا كه ممكن است نغمه اى طرب انگيز نباشد؛ ولى از نغمه هايى باشد كه فقط در جلسات فاسقان و هواپرستان رايج باشد، به اين آهنگ لهوى مى گويند و اگر از هر دو مشخصه (طرب و لهو) برخوردار باشد، به آن مطرب لهوى مى گويند.
تمامى مراجع تقليد، «لهوى بودن» را جزء و قيد موسيقى حرام مى دانند؛ ولى در قيد «طرب انگيزى» اختلاف نظر دارند.[9]
سوم. آلات موسيقى دو قسم است: آلات مختص حرام؛ آلات مشترك.
«آلات مختص» به آلاتى از موسيقى گفته مى شود كه نوعا در لهو و لعب به كار مى رود و منفعت حلالى در بر ندارد.
«آلات مشترك» به آلاتى از موسيقى گفته مى شود كه هم براى منافع مشروع و حلال به كار مى رود و هم براى منافع نامشروع و حرام.
استفاده از آلات مختص به هيچ وجه جايز نيست؛ ولى آلات مشترك بستگى به كيفيت نواختن آن دارد.
بيشتر مراجع تقليد[10] استفاده از آلات مشترك را به طور مطلق حرام نكرده اند؛ بلكه بر اساس كيفيت نواختن آن فتوا داده اند.
حكم نوازندگى
پرسش 283. حكم نواختن با آلات موسيقى را بيان كنيد؟
همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر از آلاتى است كه به لهو و حرام اختصاص دارد، نواختن آن (در هر حال) جايز نيست؛ ولى اگر از آلات مشترك باشد، استفاده از آن به منظور منافع مشروع و حلال اشكال ندارد.[11]
آيات عظام بهجت و صافى: به طور كلى نواختن با آلات موسيقى (لهو)، حرام است.[12]
حكم انواع موسيقى
پرسش 284. آيا ميان انواع موسيقى ها ـ از قبيل اصيل(سنتى)، كلاسيك، محلى، پاپ و... ـ تفاوتى در حكم هست؟
همه مراجع: خير، هيچ گونه تفاوتى ميان آنها در حكم نيست و معيار حرمت استماع موسيقى، طرب انگيزى و لهوى بودن آن است.[13]
شنيدن آهنگ
پرسش 285. حكم گوش دادن به آهنگ بدون كلام چيست؟
آيات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: گوش دادن به هر آهنگى كه مطرب و لهوى و مناسب مجالس گناه وخوش گذرانى است، جايز نيست (هرچند مشتمل بر كلام نباشد).[14]
آيات عظام بهجت و صافى: گوش دادن به هر آهنگى كه مطرب و لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جايز نيست و گوش دادن به آهنگى كه از نواختن آلات موسيقى توليد مى شود، حرام است.[15]
آيات عظام تبريزى، سيستانى، مكارم و وحيد: گوش دادن به هر آهنگ لهوى كه مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جايز نيست (هر چند مشتمل بر كلام نباشد). [16]
موسيقى حرام
پرسش 286. اگر استماع موسيقى هيچ گونه تأثيرى در انسان نداشته باشد، آيا باز حرام است؟
همه مراجع: اگر از نوع موسيقى حرام باشد، گوش دادن به آن جايز نيست؛ هر چند در شخص تأثير نداشته باشد.[17]
تبصره. موسيقى حرام، غالباً آثار مخرّبى دارد و باعث بيگانگى از خدا و تحريك شهوت و آلودگى به مفاسد ديگر مى شود؛ ولى حكم تابع اين امور نيست و اگر به فرض، در موردى موسيقى حرام هيچ تأثيرى در روح و روان انسان بر جاى نگذارد، باز گوش دادن به آن جايز نيست.
موسيقى لهوى
پرسش 287. آيا در موسيقى، «لهوى بودن» آن مطرح است يا محتواى شعرهايى كه خوانده مى شود؟ به تعبير ديگر اگر اشعار خوب و مذهبى در قالب موسيقى مطرب و لهوى خوانده شود، آيا باز حرام است؟
همه مراجع: معيار در حرمت موسيقى، مطرب و لهوى بودن آن است؛ هر چند محتواى آن اشعار مذهبى و اسلامى باشد.[18]
تبصره. برخى از مراجع تقليد (آيات عظام: تبريزى، سيستانى، مكارم و وحيد)، قيد «مطرب» را جزء موسيقى حرام نمى دانند.
نواختن موسيقى
پرسش 288. ويژگى هاى نواختن موسيقى حرام (بدون كلام) كدام است: داشتن ريتم تند، ايجاد رقص در شنونده، طرب انگيزى آن و يا هيچ كدام؟
آيات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: معيار حرمت موسيقى، طرب انگيزى و لهوى بودن آن است كه با مجالس گناه و خوش گذرانى و فساد تناسب دارد.[19]
آيات عظام بهجت و صافى: استفاده از آلات موسيقى به طور مطلق حرام است.[20]
آيات عظام تبريزى، سيستانى، مكارم و وحيد: معيار حرمت موسيقى، لهوى بودن آن است كه با مجالس گناه، خوش گذرانى و فساد تناسب دارد.[21]
تبصره. موسيقى حرام معمولاً داراى نشانه هاى ياد شده است؛ ولى گاه ممكن است لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى باشد؛ اما با وجود آن داراى ريتم تند و ايجاد حالت رقص در شنونده نباشد. در اين صورت نيز گوش دادن به آن حرام است.
موزيك هاى ورزشى
پرسش 289. اگر گوش دادن به موزيك، باعث نيرو گرفتن و ايجاد علاقه به كار باشد؛ چه حكمى دارد؟
همه مراجع: اگر از نوع موسيقى حرام باشد، گوش دادن به آن جايز نيست (هر چند باعث علاقه پيدا كردن به كار شود).[22]
موسيقى تحريكى
پرسش 290. آيا زن و شوهر به جهت تمايل به يكديگر و افزايش شهوت، مى توانند به موسيقى لهوى گوش فرا دهند؟
همه مراجع: گوش دادن به موسيقى حرام، جايز نيست و صرف افزايش تمايل به همسر، مجوّز شرعى براى استماع آن محسوب نمى شود.[23]
موسيقى درمانى
پرسش 291. امروزه موسيقى براى معالجه بعضى از بيمارى هاى روانى (مانند افسردگى، اضطراب، مشكلات جنسى و سرد مزاجى زنان) به كار مى رود، حكم آن چيست؟
همه مراجع: اگر نظر پزشك متخصص و امين، بر اين است كه تنها راه معالجه و درمان آن، استفاده از موسيقى است؛ گوش دادن به آن ـ به مقدارى كه درمان بيمار اقتضا مى كند ـ اشكال ندارد.[24]
تبصره. اين فرض بسيار نادر است و خداوند متعال در كارهاى حرام ـ از جمله موسيقى ممنوع ـ شفا قرار نداده است و پاسخ ياد شده تنها در هنگام ضرورت و به مقدار حداقل به كار مى آيد.
مجالس موسيقى
پرسش 292. در صورتى كه در مجلسى، مجبور باشيم موسيقى مطرب و لهوى را تحمل كنيم، آيا باز هم مرتكب گناه شده ايم؟
همه مراجع: اگر احتمال تأثير مى دهيد ـ با فراهم بودن ساير شرايط ـ بايد نهى از منكر كنيد. اگر نمى پذيرند ـ چنانچه حضور شما در آنجا باعث استماع موسيقى حرام و يا تأييد گناه گردد ـ مجلس را ترك كنيد؛ مگر آنكه باعث فتنه و فساد شود. در اين صورت ماندن در آن محل به مقدار ضرورت، اشكال ندارد. البته در صورت امكان بايد از گوش دادن به موسيقى حرام، اجتناب ورزيد و اگر صداى آن بدون دلخواه به گوش شما رسيد، اشكال ندارد.[25]
پرسش 293. شركت در مجالسى كه موسيقى و ترانه مبتذل پخش مى كنند ـ در حالى كه تذكر دادن فايده ندارد ـ چگونه است؟
همه مراجع: شركت در مجالسى كه باعث استماع موسيقى حرام و يا تأييد گناه مى گردد، جايز نيست؛ مگر آنكه بتواند نهى از منكر كند.[26]
پرسش 282. درباره موسيقى و دليل حرمت آن توضيح دهيد؟
وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْتَرِى لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ
«و برخى از مردم سخنان بيهوده را مى خرند تا مردم را از روى نادانى، از راه خدا گمراه سازند».[1]
«موسيقى» ـ يا «موسيقيا» ـ واژه اى يونانى است كه در فرهنگ لغت، معادل «غنا» است؛ ولى در حوزه مفاهيم دينى و اصطلاح فقه، با يكديگر تفاوت دارد. «غنا» در اصطلاح شرعى عبارت است از: «آوازى كه از حنجره آدمى بيرون آمده و در گلو چرخانده (چهچهه) شود و در شنونده حالت سرور و وجد ايجاد كند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى باشد». اما موسيقى به «صوت و آهنگى گفته مى شود كه از آلات موسيقى، پديد آيد». بر اين اساس بين موسيقى علمى و موسيقى فقهى، عموم و خصوص مطلق است.[2]
در قرآن چند آيه در اين مورد نازل شده است كه با توجه به بعضى از آيات قرآن و احاديث، حرمت غنا و موسيقى لهوى، به خوبى ثابت مى شود.[3] افزون بر آن، تمامى فقيهان شيعى نيز بر حرمت موسيقى و غنا اتفاق نظر دارند.[4]
با بررسى كوتاه در قرآن و روايات و سخن روان شناسان، مى توان موارد ذيل را از فلسفه هاى حرمت موسيقى دانست:
1. انسان را به فساد و فحشا گرايش مى دهد.[5]
2. او را از ياد خدا غافل مى سازد.[6]
3. بر روان و اعصاب، تأثير سويى دارد.[7]
در زمينه غنا و موسيقى توجه به چند نكته بايسته است:
يكم. هر نوع آواز و آهنگى، حرام شمرده نمى شود؛ بلكه تنها آهنگ هاى مناسب با مجالس لهو و فساد، مشمول حرمت است و گوش دادن به آهنگ هايى كه از اين مشخصه عارى بوده و يا مشكوك به نظر مى رسد، اشكال ندارد.
دوم. طرب و لهو، دو واژه كليدى است كه در باب غنا و موسيقى به كار مى رود. «طرب» به حالت سبك وزنى و سبك عقلى گفته مى شود كه در اثر شنيدن آواز يا آهنگ، در روان و نفس آدمى پديد مى آيد و او را از حد اعتدال خارج مى كند. اين امر تنها به حالت شادى اختصاص نمى يابد؛ بلكه ممكن است از آهنگ هاى غم و حزن آور نيز به دست آيد.[8] «لهو» سازگارى و هم نوايى آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش گذرانى است؛ بدين معنا كه ممكن است نغمه اى طرب انگيز نباشد؛ ولى از نغمه هايى باشد كه فقط در جلسات فاسقان و هواپرستان رايج باشد، به اين آهنگ لهوى مى گويند و اگر از هر دو مشخصه (طرب و لهو) برخوردار باشد، به آن مطرب لهوى مى گويند.
تمامى مراجع تقليد، «لهوى بودن» را جزء و قيد موسيقى حرام مى دانند؛ ولى در قيد «طرب انگيزى» اختلاف نظر دارند.[9]
سوم. آلات موسيقى دو قسم است: آلات مختص حرام؛ آلات مشترك.
«آلات مختص» به آلاتى از موسيقى گفته مى شود كه نوعا در لهو و لعب به كار مى رود و منفعت حلالى در بر ندارد.
«آلات مشترك» به آلاتى از موسيقى گفته مى شود كه هم براى منافع مشروع و حلال به كار مى رود و هم براى منافع نامشروع و حرام.
استفاده از آلات مختص به هيچ وجه جايز نيست؛ ولى آلات مشترك بستگى به كيفيت نواختن آن دارد.
بيشتر مراجع تقليد[10] استفاده از آلات مشترك را به طور مطلق حرام نكرده اند؛ بلكه بر اساس كيفيت نواختن آن فتوا داده اند.
حكم نوازندگى
پرسش 283. حكم نواختن با آلات موسيقى را بيان كنيد؟
همه مراجع (به جز بهجت و صافى): اگر از آلاتى است كه به لهو و حرام اختصاص دارد، نواختن آن (در هر حال) جايز نيست؛ ولى اگر از آلات مشترك باشد، استفاده از آن به منظور منافع مشروع و حلال اشكال ندارد.[11]
آيات عظام بهجت و صافى: به طور كلى نواختن با آلات موسيقى (لهو)، حرام است.[12]
حكم انواع موسيقى
پرسش 284. آيا ميان انواع موسيقى ها ـ از قبيل اصيل(سنتى)، كلاسيك، محلى، پاپ و... ـ تفاوتى در حكم هست؟
همه مراجع: خير، هيچ گونه تفاوتى ميان آنها در حكم نيست و معيار حرمت استماع موسيقى، طرب انگيزى و لهوى بودن آن است.[13]
شنيدن آهنگ
پرسش 285. حكم گوش دادن به آهنگ بدون كلام چيست؟
آيات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: گوش دادن به هر آهنگى كه مطرب و لهوى و مناسب مجالس گناه وخوش گذرانى است، جايز نيست (هرچند مشتمل بر كلام نباشد).[14]
آيات عظام بهجت و صافى: گوش دادن به هر آهنگى كه مطرب و لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جايز نيست و گوش دادن به آهنگى كه از نواختن آلات موسيقى توليد مى شود، حرام است.[15]
آيات عظام تبريزى، سيستانى، مكارم و وحيد: گوش دادن به هر آهنگ لهوى كه مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى است، جايز نيست (هر چند مشتمل بر كلام نباشد). [16]
موسيقى حرام
پرسش 286. اگر استماع موسيقى هيچ گونه تأثيرى در انسان نداشته باشد، آيا باز حرام است؟
همه مراجع: اگر از نوع موسيقى حرام باشد، گوش دادن به آن جايز نيست؛ هر چند در شخص تأثير نداشته باشد.[17]
تبصره. موسيقى حرام، غالباً آثار مخرّبى دارد و باعث بيگانگى از خدا و تحريك شهوت و آلودگى به مفاسد ديگر مى شود؛ ولى حكم تابع اين امور نيست و اگر به فرض، در موردى موسيقى حرام هيچ تأثيرى در روح و روان انسان بر جاى نگذارد، باز گوش دادن به آن جايز نيست.
موسيقى لهوى
پرسش 287. آيا در موسيقى، «لهوى بودن» آن مطرح است يا محتواى شعرهايى كه خوانده مى شود؟ به تعبير ديگر اگر اشعار خوب و مذهبى در قالب موسيقى مطرب و لهوى خوانده شود، آيا باز حرام است؟
همه مراجع: معيار در حرمت موسيقى، مطرب و لهوى بودن آن است؛ هر چند محتواى آن اشعار مذهبى و اسلامى باشد.[18]
تبصره. برخى از مراجع تقليد (آيات عظام: تبريزى، سيستانى، مكارم و وحيد)، قيد «مطرب» را جزء موسيقى حرام نمى دانند.
نواختن موسيقى
پرسش 288. ويژگى هاى نواختن موسيقى حرام (بدون كلام) كدام است: داشتن ريتم تند، ايجاد رقص در شنونده، طرب انگيزى آن و يا هيچ كدام؟
آيات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: معيار حرمت موسيقى، طرب انگيزى و لهوى بودن آن است كه با مجالس گناه و خوش گذرانى و فساد تناسب دارد.[19]
آيات عظام بهجت و صافى: استفاده از آلات موسيقى به طور مطلق حرام است.[20]
آيات عظام تبريزى، سيستانى، مكارم و وحيد: معيار حرمت موسيقى، لهوى بودن آن است كه با مجالس گناه، خوش گذرانى و فساد تناسب دارد.[21]
تبصره. موسيقى حرام معمولاً داراى نشانه هاى ياد شده است؛ ولى گاه ممكن است لهوى و مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى باشد؛ اما با وجود آن داراى ريتم تند و ايجاد حالت رقص در شنونده نباشد. در اين صورت نيز گوش دادن به آن حرام است.
موزيك هاى ورزشى
پرسش 289. اگر گوش دادن به موزيك، باعث نيرو گرفتن و ايجاد علاقه به كار باشد؛ چه حكمى دارد؟
همه مراجع: اگر از نوع موسيقى حرام باشد، گوش دادن به آن جايز نيست (هر چند باعث علاقه پيدا كردن به كار شود).[22]
موسيقى تحريكى
پرسش 290. آيا زن و شوهر به جهت تمايل به يكديگر و افزايش شهوت، مى توانند به موسيقى لهوى گوش فرا دهند؟
همه مراجع: گوش دادن به موسيقى حرام، جايز نيست و صرف افزايش تمايل به همسر، مجوّز شرعى براى استماع آن محسوب نمى شود.[23]
موسيقى درمانى
پرسش 291. امروزه موسيقى براى معالجه بعضى از بيمارى هاى روانى (مانند افسردگى، اضطراب، مشكلات جنسى و سرد مزاجى زنان) به كار مى رود، حكم آن چيست؟
همه مراجع: اگر نظر پزشك متخصص و امين، بر اين است كه تنها راه معالجه و درمان آن، استفاده از موسيقى است؛ گوش دادن به آن ـ به مقدارى كه درمان بيمار اقتضا مى كند ـ اشكال ندارد.[24]
تبصره. اين فرض بسيار نادر است و خداوند متعال در كارهاى حرام ـ از جمله موسيقى ممنوع ـ شفا قرار نداده است و پاسخ ياد شده تنها در هنگام ضرورت و به مقدار حداقل به كار مى آيد.
مجالس موسيقى
پرسش 292. در صورتى كه در مجلسى، مجبور باشيم موسيقى مطرب و لهوى را تحمل كنيم، آيا باز هم مرتكب گناه شده ايم؟
همه مراجع: اگر احتمال تأثير مى دهيد ـ با فراهم بودن ساير شرايط ـ بايد نهى از منكر كنيد. اگر نمى پذيرند ـ چنانچه حضور شما در آنجا باعث استماع موسيقى حرام و يا تأييد گناه گردد ـ مجلس را ترك كنيد؛ مگر آنكه باعث فتنه و فساد شود. در اين صورت ماندن در آن محل به مقدار ضرورت، اشكال ندارد. البته در صورت امكان بايد از گوش دادن به موسيقى حرام، اجتناب ورزيد و اگر صداى آن بدون دلخواه به گوش شما رسيد، اشكال ندارد.[25]
پرسش 293. شركت در مجالسى كه موسيقى و ترانه مبتذل پخش مى كنند ـ در حالى كه تذكر دادن فايده ندارد ـ چگونه است؟
همه مراجع: شركت در مجالسى كه باعث استماع موسيقى حرام و يا تأييد گناه مى گردد، جايز نيست؛ مگر آنكه بتواند نهى از منكر كند.[26]
تشخيص موسيقى
پرسش 294. ملاك و مرجع تشخيص موسيقى و غناى حرام در نظام اسلامى كيست: وزارت ارشاد، حوزه هنرى سازمان تبليغات اسلامى، كارشناسان موسيقى، فقيهان، عرف مردم و يا شخص؟
همه مراجع: در تعيين و تشخيص موسيقى حرام و حلال، بايد به عرف عام مراجعه كرد.[27]
تبصره. فقيهان، كارشناسان موسيقى و نهادهاى فرهنگى نيز مى توانند در زمينه موضوعات، اظهار نظر كرده و موسيقى حرام و حلال را (بر اساس نظر عرفى خود) معرفى كنند.
تكثير نوار موسيقى
پرسش 295. درآمدى كه از رهگذر تكثير و توزيع نوار و سى دى هاى موسيقى به دست مى آيد، حلال است يا حرام؟
همه مراجع: اگر از نوع موسيقى حرام است، خريد و فروش و درآمد حاصل از آن، حرام مى باشد.[28]
موسيقى شب عروسى
پرسش 296. حكم استفاده از دف و دايره زنگى در عروسى چيست؟
آيات عظام امام، خامنه اى و فاضل: استفاده از آلات موسيقى براى نواختن موسيقى مطرب و لهوى (مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى)، جايز نيست و بين مجلس عروسى و غير آن، تفاوتى وجود ندارد.[29]
آيات عظام بهجت و صافى: استفاده از آلات موسيقى به طور كلى جايز نيست و بين مجلس عروسى و غير آن، تفاوتى وجود ندارد.[30]
آيات عظام تبريزى، سيستانى، مكارم، نورى و وحيد: استفاده از آلات موسيقى براى نواختن موسيقى لهوى (مناسب مجالس گناه و خوش گذرانى)، جايز نيست و بين مجلس عروسى و غير آن، تفاوتى وجود ندارد.[31]
مجالس عروسى
پرسش 297. آيا جايز است زن در شب عروسى (در مجلس زنان)، غنا و آواز بخواند و عده اى به رقص و زدن بر روى ميز و صندلى مشغول شوند؟ حكم شرعى چنين مجلسى چيست (البته از آلات موسيقى استفاده نمى شود)؟
همه مراجع (به جز تبريزى و خامنه اى): در فرض مذكور اشكال دارد.[32]
آية اللّه تبريزى: اگر مرد يا پسر مميز در مجلس زنانه حضور نداشته باشد و از موسيقى لهوى نيز استفاده نكنند؛ آواز زن در مجلس زنان و رقص زن براى زنان و زدن بر ميز و صندلى و مانند آن ـ كه از آلات موسيقى محسوب نمى شود ـ اشكال ندارد.[33]
آية اللّه خامنه اى: اگر كيفيت زدن به شيوه متداول در عروسى هاى سنتى باشد و لهو محسوب نشود و نيز رقص زن براى زنان، باعث تحريك شهوت و يا مفسده ديگر نگردد، اشكال ندارد.[34]
موسيقى مجلس عروسى
پرسش 298. اگر به مجلس عروسى و مانند آن دعوت شديم؛ ولى در آنجا موسيقى و ترانه مبتذل پخش كردند، تكليف چيست؟ آيا بايد محل را ترك كنيم؟
همه مراجع: اگر احتمال تأثير مى دهيد، با فراهم بودن شرايط، نهى از منكر كنيد و اگر نمى پذيرند ـ چنانچه حضور شما باعث استماع موسيقى حرام يا تأييد گناه گردد ـ بايد مجلس را ترك كنيد؛ مگر آنكه عسر و حرج لازم آيد.[35]
آهنگ هاى صدا و سيما
پرسش 299. گاهى از صدا و سيما و يا نوار ضبط صوت، آهنگ هايى پخش مى شود كه به نظر مى رسد مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى است؛ در حالى كه در نظر ديگران اين چنين نيست! آيا مى توانم آنان را از گوش دادن به آن منع كنم؟
همه مراجع: بر شما واجب است به آن گوش ندهيد؛ ولى نهى ديگران، مبتنى بر اين است كه آنان هم آن را موسيقى حرام بدانند.[36]
تبصره. يكى از شرايط وجوب فريضه امر به معروف و نهى از منكر، آن است كه حرام بودن منكر، درباره انجام دهنده آن ثابت باشد و يا او بر گناه اصرار ورزد. فرض مسأله در جايى است كه موسيقى ياد شده، در نظر ديگران از نوع موسيقى حلال است؛ در نتيجه نهى از منكر در اينجا ساقط مى شود.
آهنگ مبتذل
پرسش 300. استفاده از آهنگ هاى مبتذل (موسيقى حرام)، در مجالس عروسى زنان چه حكمى دارد؟
همه مراجع: گوش دادن به موسيقى حرام ـ هر چند در مجالس عروسى زنان ـ جايز نيست.[37]
تبصره. «موسيقى» و «غنا و آوازخوانى» دو مقوله است. آنچه كه در مجالس عروسى زنان جايز شمرده شده، غنا و آوازخوانى زن است؛ ولى موسيقى لهوى، در هر حال و زمانى حرام است.
موسيقى محل كار
پرسش 301. من در مكانى كار مى كنم كه صاحب آن هميشه به نوارهاى موسيقى مبتذل و حرام گوش مى دهد و من هم مجبور به شنيدن آن هستم؛ آيا اين كار براى من جايز است يا خير؟
همه مراجع: اگر احتمال تأثير مى دهيد ـ با تحقّق ساير شرايط ـ بايد او را نهى از منكر كنيد و اگر نمى پذيرد، چنانچه مجبوريد در آن مكان حضور داشته باشيد، كار كردن در آنجا براى شما اشكال ندارد؛ ولى بايد به موسيقى حرام گوش ندهيد. و اگر صداى آن بدون دلخواه به گوش شما رسيد، اشكال ندارد.[38]
تبصره. اگر اين شخص بتواند بدون زحمت و مشقّت، شغل مناسب ديگرى پيدا كند، بايد اين راه را برگزيند. فرض مسأله جايى است كه ترك آن مكان و انتخاب شغل ديگر، براى او دشوار و حرجى است.
كف زدن
پرسش 302. حكم دست زدن در مراسم عروسى چيست؟
آيات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى و مكارم: اگر به طور متعارف و غير لهوى باشد، اشكال ندارد.[39]
آيات عظام تبريزى، سيستانى و فاضل: دست زدن فى نفسه (به تنهايى)، اشكال ندارد.[40]
آية اللّه نورى: اگر جلف و سبك نباشد، اشكال ندارد.[41]
آية اللّه وحيد: احتياط واجب در ترك آن است.[42]
جشن ولادت امامان (علیهم السلام)
پرسش 303. حكم دست زدن در مراسم و جشن هايى كه به مناسبت ايام ولادت و اعياد امامان (علیهم السلام) برگزار مى شود، چيست؟
آيات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى، فاضل و مكارم: اگر دست زدن به نحو متعارف (غيرلهوى) باشد، اشكال ندارد؛ ولى اين كار با مجالس اهل بيت (علیهم السلام) مناسبت ندارد و بهتر است فضاى اين مراسم، به ذكر صلوات و تكبير و مانند آن، معطر گردد.[43]
آيات عظام تبريزى و سيستانى: دست زدن در اين گونه مجالس، اشكال ندارد؛ ولى اين كار با مجالس اهل بيت (علیهم السلام) مناسبت ندارد و بهتر است فضاى اين مراسم، به ذكر صلوات و تكبير و مانند آن معطّر گردد.[44]
آية اللّه نورى: دست زدن در اين گونه مجالس ـ اگر سبك و جلف نباشد ـ اشكال ندارد؛ ولى بهتر است فضاى اين مراسم، به ذكر صلوات و تكبير و مانند آن معطّر گردد.[45]
آية اللّه وحيد: احتياط واجب در ترك آن است.[46]
حكم رقص
پرسش 304. آيا رقص زن و مرد اشكال دارد؟
آيات عظام امام و خامنه اى: رقص اگر باعث تحريك شهوت، ارتكاب گناه و يا ترتّب مفسده شود و يا زن در بين مردان نامحرم برقصد، حرام است.[47]
آية اللّه بهجت: به طور كلى رقص اشكال دارد.[48]
آية اللّه تبريزى: رقص زن براى شوهر و رقص زن براى زنان، در مجالس عروسى و مانند آن ـ در صورتى كه در معرض نگاه مرد (حتى پسر مميز) نبوده و مشتمل بر حرام ديگرى مثل موسيقى و مانند آن نباشد ـ اشكال ندارد. رقص در غير اين دو مورد، از مصاديق لهو بوده و سزاوار است كه مؤمن، از لهو اجتناب كند.[49]
آيات عظام سيستانى و وحيد: تنها رقص زن براى شوهر و بر عكس آن، جايز است.[50]
آيات عظام صافى، فاضل و مكارم: تنها رقص زن براى شوهر جايز است.[51]
رقص همسر
پرسش 305. آيا زن مى تواند براى شوهرش برقصد و همراه با آن، به موسيقى طرب انگيز و شاد گوش كنند؟
همه مراجع (به جز بهجت): رقص زن براى شوهر، در صورتى كه با موسيقى حرام همراه نشود، جايز است.[52]
آية اللّه بهجت: اگر همراه با موسيقى حرام انجام گيرد، جايز نيست و اگر بدون آن باشد، بنابر احتياط واجب جايز نيست.[53]
نگاه به رقص
پرسش 306. آيا نگاه به رقص از تلويزيون داخلى و خارجى، اشكال دارد؟
همه مراجع: نگاه به رقص از تلويزيون، اگر باعث تحريك شهوت يا استماع موسيقى حرام و يا مفسده گردد، جايز نيست.[54]
تبصره. نگاه به رقص از طريق تلويزيون، حكم حضور در مجلس گناه را ندارد؛ مگر آنكه باعث گناه و مفسده شود.
خوانندگى زن
پرسش 307. گوش دادن به نوارى كه خواننده اش زن باشد و از سروده هاى شعرايى مثل حافظ و مولوى و... استفاده كند، چه حكمى دارد؟
آيات عظام امام، بهجت، صافى، فاضل، مكارم و وحيد: گوش دادن به آن جايز نيست.[55]
آيات عظام تبريزى، خامنه اى، سيستانى و نورى: گوش دادن به آواز زن، اگر غنا نباشد و باعث التذاذ جنسى و تهييج شهوت نشود و مفسده اى بر آن مترتب نگردد، اشكال ندارد.[56]
تبصره. «غنا» عبارت است از ترجيع صدا، به نحوى كه طرب انگيز و مناسب با مجالس لهو و گناه باشد.
همخوانى زنان
پرسش 308. همخوانى زنان و يا زنان و مردان در سرودها و تواشيح، چه حكمى دارد و آيا شنيدن آن جايز است؟
همه مراجع (به جز بهجت، صافى و مكارم): اگر به صورت غنا نباشد و باعث تهييج شهوت و مفسده نگردد، اشكال ندارد.[57]
آيات عظام بهجت، صافى و مكارم: اگر باعث مفسده شود، حرام است و بدون آن نيز بنابر احتياط واجب، جايز نيست.[58]
مداحى زنان
پرسش 309. در برخى موارد مرثيه خوانى و يا مداحى زنان در مجلس خودشان، به گونه اى است كه صداى آنان با بلندگو به گوش مردان رهگذر مى رسد؛ آيا اين عمل جايز است؟
همه مراجع (به جز مكارم): اگر صداى آنان در معرض ريبه، تلذّذ و تهييج شهوت باشد، جايز نيست.[59]
آية اللّه مكارم: خير، جايز نيست.[60]
پی‌نوشت‌ها:
[1] . لقمان (31) ، آيه 6.
[2] . ر.ك: امام خمينى، المكاسب المحرمة، ج1، ص224ـ198 ؛ حسينى، على، الموسيقى، ص16و17 ؛ تبريزى، استفتائات، س1046 و 1047 و 1048 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س 974 و 978 و 979.
[3] . رك: لقمان (31) ، آيه 6 ؛ فرقان (25 )، آيه 72 ؛ مؤمنون (23)، آيه 3 ؛ حج (22)، آيه 30 ؛ قصص (28 )، آيه 55.
[4] . عده اى از فقيهان دين در كتب استدلالى خود و برخى از نويسندگان در نوشته هاى فارسى اظهار مى دارند كه دو تن از فقيهان شيعى فيض كاشانى و محمد باقر سبزوارى قائل به حليت غنا هستند ؛ ولى با كمى تأمل و درنگ در كلام آنان، در خواهيم يافت كه آنان نيز در اصل حرمت غنا ترديدى ندارند و تنها در برخى ويژگى ها و خصوصيات با آنان اختلاف نظر دارند. ر.ك: سيدابوالقسم، خويى، مصباح الفقاهه، ج 1، باب الغناء ؛ امام خمينى، المكاسب المحرمة، ج 1، باب الغناء.
[5] . در حديثى از نبى اكرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «الغِناءُ رُقِيَّةُ الزِّنا» ؛ «غنا نردبان زنا است»: بحارالانوار، ج 76، باب 99، الغناء.
[6] . در آيه 6 از سوره «لقمان» يكى از عوامل گمراهى از سبيل الهى «لهو الحديث» دانسته شده و «لهو» آن چيزى است كه انسان را به خودش آنچنان مشغول كند كه باعث غفلت و بازماندن از كارهاى مهم تر شود، و در روايات اسلامى از آن به «غنا» تفسير شده است: وسائل الشيعه، ج 12، باب 99، ابواب مايكتسب به.
[7] . ر.ک: تفسیر نمونه، ج 17، ص 24.
8. المکاسب المحرمه، ج 1، باب الغناء.
[9] . آيات عظام سيستانى، تبريزى، وحيد و مكارم، موسيقى لهوى را حرام مى دانند ؛ اگرچه طرب انگيز نباشد.
[10] . آية اللّه بهجت و آية اللّه صافى، استفاده از هر نوع آلات موسيقى را حرام مى دانند.
[11] . امام، استفتائات، ج 2، (مكاسب محرمه) ، س 30 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات س1164 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س992 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1 ، س 524 و 525 و ج 2، س 707 و 710 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1054 و 1065 و صراط النجاة، ج 1، س 1005 ؛ دفتر: سيستانى، وحيد و نورى.
[12] . صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1003 و 1015 و 1018 ؛ دفتر: بهجت.
[13] . صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1002 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1127 و 1146 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 527 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1043 ؛ سيستانى، Sistani.org، موسيقى، ش 26 و 22 و 5 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 548 و دفتر: بهجت، وحيد، امام، فاضل.
[14] . امام، استفتائات، ج 2، (مكاسب محرمه) ، س 27 و 28 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 995 و 999 و 1005 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س 1140 ؛ نورى، توضيح المسائل، مسائل مستحدثه.
[15] . صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1018 ؛ بهجت: دفتر.
[16] . تبريزى، استفتائات، س 1046 و 1065 ؛ سيستانى، sistani.org، موسيقى، ش 5 ؛ مكارم، استفتائات، ج 2 ، س 703 و 708 ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 3، م 17.
[17] . امام، استفتائات، ج 3، سؤالات متفرقه، س 110 ؛ مكارم، استفتائات، ج 2، س 694 و 698 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1003 و 1017 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1131 و 1135 و 1155 ؛ سيستانى، Sistani.org، موسيقى، ش 15 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1039 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 996 ؛ دفتر: بهجت، وحيد و نورى.
[18] . امام، استفتائات، ج 2، مكاسب محرمه، س 25 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1157 ؛ بهجت، وسيله النجاة، ج 1، م 1449 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1003 ؛ نورى، توضيح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 3، م 8 و 17 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 999 ؛ تبريزى، صراط النجاة، ج 1 ، 1008 و 1025 ؛ سيستانى، Sistani.org، موسيقى، ش 5 ؛ مكارم، استفتائات، ج 2، س 708.
[19] . امام، استفتائات، ج 2، مكاسب محرمه، س 27 و ج 3، سؤالات متفرقه، س 107 و تحريرالوسيله، ج 1، مكاسب محرمه، م 13 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1005 و 987 و 988 و 974 ؛ نورى، توضيح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1127و1132.
[20] . صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 995 و 1018 و دفتر: بهجت.
[21] . سيستانى، منهاج الصالحين، ج 2، م 20 ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 3، م 17 ؛ تبريزى، التعليقة على منهاج الصالحين، المكاسب المحرمه، م 17 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 519 و 520.
[22] . خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1143 و 1157 و 1147 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 999 و 1005 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 520 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 988 ؛ تبريزى، صراط النجاة، ج 1، س 1014 و ج 5، س 1149 ؛ دفتر: بهجت، وحيد، نورى، سيستانى و امام.
[23] . خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1152 و 1155 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 999 و 1005 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1083 و صراط النجاة، ج 5، س 1149 ؛ دفتر: امام، بهجت، وحيد، مكارم، نورى، سيستانى و فاضل.
[24] . مكارم، استفتائات، ج 2، س 714 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1004 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1151 ؛ دفتر: بهجت، وحيد، نورى، امام، تبريزى، سيستانى و فاضل.
[25] . دفتر: همه مراجع.
[26] . مكارم، استفتائات، ج 2، س 719 و ج 1، س 537 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1011 و 1013 و ج 2، س 1466 و 1477 و 1475 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1045 و 1071 و 1074 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 948 و 946 و 950 و ج 2، س 947 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 11427 و 1429 و 1154 و دفتر: بهجت، وحيد.
[27] . مكارم، استفتائات، ج 2، س 659 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 994 و 1018 و 1020 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1077 و 1050 و 1059 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 996 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1154 و 1127 ؛ سيستانى، منهاج الصالحين، ج 2، م 20 ؛ نورى، استفتائات، ج 1 س 1008 و وحيد، منهاج الصالحين، ج 3، م 17.
[28] . خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1210 و 1165 ؛ مكارم، استفتائات، ج 2، س 812 و ج 1، س 518 ؛ توضيح المسائل، مراجع م 2055 و 2067 و 2068 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 2051 و 2062 و 2063 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 2063 و 2075 و 2076.
[29] . امام ،استفتائات، مكاسب محرمه، س 25 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1134 و دفتر: فاضل.
[30] . دفتر: بهجت، صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1006 و 1009.
[31] . تبريزى، استفتائات، س 1054 ؛ سيستانى، Sistani.org، موسيقى، ش 2 و منهاج الصالحين، ج 2 م 20 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 571 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 525 و 528 ؛ دفتر: وحيد.
[32] . مكارم، استفتائات، ج 1، س 535 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1023 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 و 1737 ؛ دفتر: سيستانى، امام، نورى، وحيد و بهجت.
[33] . تبريزى، صراط النجاة، ج 6، س 1456 و 1448 و 1444.
[34] . اجوبة الاستفتائات، س 1133 و 1134 و 1166.
[35] . مكارم، استفتائات، ج 1، س 1160 و ج 2، س 1388 و 719 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1013 و 1011 و ج 2، س1482 و 1459 و 1010 و 1475 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1071 و 1074 و 1045 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 948 و 946 و 950 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1167 و 1174 و 1064 و 1193 و 1429 و 1154 ؛ سيستانى، Sistani.org، موسيقى، ش 13 ؛ دفتر: امام، بهجت، وحيد، نورى.
[36] . فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 929 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1140 ؛ امام، تحرير الوسيله، ج 1، القول فى شرايط وجوبهما، م 2 ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 2، م 1271، الرابع ؛ تبريزى، منهاج الصالحين، ج 1، م 1271، الرابع ؛ سيستانى، منهاج الصالحين، ج 1، م 1271، الرابع ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 2، س 1475 ؛ دفتر: بهجت، نورى، مكارم.
[37] . امام، تحريرالوسيله، ج 1، م 13 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1134 ؛ بهجت، توضيح المسائل، متفرقه، م 20 و وسليه النجاة، ج 1، م 1449 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 997 ؛ سيستانى، منهاج الصالحين، ج 2، 20 ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 3، م 17 ؛ تبريزى، استفتائات، 1057 و التعليقة على منهاج الصالحين، المكاسب المحرمه، م 17 ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 528 ؛ صافى، هدايه العباد، ج 1، م 1698 و جامع الاحكام، ج 2، س 1585 ؛ دفتر: نورى.
[38] . مكارم، استفتائات، ج 1، س 1160 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 1، س 1016 ؛ تبريزى، صراط النجاة، ج 1،س 1004 و استفتائات، س 1071 و 1074 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 933 و 947 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1138 و 1158 و 1064 ؛ دفتر: بهجت، وحيد، امام و نورى.
[39] . مكارم، استفتائات، ج 2، س 538 و 539 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 2، س 1581 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1051 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1181 و 1180 ؛ بهجت، توضيح المسائل، متفرقه، م 30 ؛ دفتر: امام.
[40] . تبريزى، استفتائات، س 1051 ؛ سيستانى، Sistani.org، موسيقى ش 5.
[41] . استفتائات، ج 2، س 584.
[42] . دفتر: وحيد.
[43] . مكارم، ج 1، س 539 و 538 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 2، س 1583 و 1581 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1181 ؛ بهجت ،توضيح المسائل، متفرقه م 30 و فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 و 1735.
[44] . تبريزى، استفتائات، س 1037 و صراط النجاة، ج 1، س 1020 ؛ سيستانى، Sistani.org، كف زدن ش 3 و 4.
[45] . استفتائات، ج 2، س 548.
[46] . دفتر: وحيد.
[47] . خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1168 ؛ دفتر: امام.
[48] . دفتر: بهجت.
[49] . استفتائات، س 1042.
[50] . سيستانى، Sistani.org، رقص ش 7 ؛ دفتر: وحيد.
[51] . مكارم، استفتائات، ج 1، س 534 و 535 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 2، س 1580 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1736 و 1738 ؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 574.
[52] . تبريزى، استفتائات، س 1042 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1174 و 1171 ؛ امام، استفتائات، ج 2، س 35 و 25 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 574 و توضيح المسائل، مسائل مستحدثه ؛ مكارم، استفتائات، ج 1، س 534 و 535 و 520 ؛ دفتر: وحيد ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 2، س 1580 و 1585 ؛ فاضل، ج 1، س 1737 و 989 ؛ سيستانى، Sistani.org، رقص، ش 2.
[53] . دفتر: بهجت.
[54] . مكارم، استفتائات، ج 1، س 821 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1169 ؛ دفتر: همه مراجع.
[55] . صافى، جامع الاحكام، ج2، س1671 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1724 ؛ مكارم، استفتائات، ج2، س 709 و ج 1، س 526 ؛ دفتر: بهجت، امام و وحيد.
[56] . تبريزى، استفتائات، س1058 و 1049 و 1075 ؛ سيستانى، Sistani.org، غناء ، ش6 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1145 ؛ نورى، استفتائات، ج1، س444 و ج2، س542 و 544 و 549.
[57] . امام، استفتائات، ج3، نظر ، س64 ؛ تبريزى، استفتائات، س1058 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س544 و 545 و 549 ؛ سيستانى، Sistani.org،غناء ، س6 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س1722 و 977 و دفتر: امام، سيستانى و وحيد.
[58] . مكارم، استفتائات، ج1، س522 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج2، س1674 و 1675 و دفتر: بهجت.
[59] . فاضل، جامع المسائل، ج1 س2182 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج2، س1681 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س1145 ؛ نورى، استفتائات، ج2، س545 ؛ امام، استفتائات، ج3، احكام نظر ، 57 و 65 ؛ تبريزى، استفتائات، س1058 ؛ دفتر: وحيد، بهجت و سيستانى.
[60] . مكارم، استفتائات، ج2، س764 و ج1، س785 و دفتر استفتائات.
سیدمجتبی حسینی
ارسال نظر